Trochę historii…
Rysunki dziecięce stały się przedmiotem zainteresowania psychologów już pod koniec XIX wieku. Jako prekursorską uznaje się pracę E. Cook’a dotyczącą stadiów rozwojowych, dających się zaobserwować w twórczości plastycznej dzieci. Jednak za przełomowy – dla rozwoju tej gałęzi nauki – uznaje się rok 1907, kiedy Francuz, E. Claparede zaczął badać związki pomiędzy rysunkami dzieci a ich osiągnięciami szkolnymi. Od tego momentu, coraz mocniej utrwalało się przekonanie, że rysunki najmłodszych stanowią coś więcej niż tylko urocze, dziecięce prace plastyczne, ale mogą być także wskaźnikami zdolności poznawczych, przeżyć emocjonalnych czy cech osobowości.
Rysunek jako test zdolności
Ma swój początek w poszukiwaniach przez naukowców sposobu na badanie inteligencji małych dzieci, stworzenia testu, łatwego w zrozumieniu dla grupy wiekowej 4-10 lat. W 1926 roku, F. Goodenough, uczona z Uniwersytetu w Minessocie, zebrała ponad 4000 rysunków dzieci w różnym wieku i wybrała z nich w sposób losowy po 10 odpowiadających każdej kategorii wiekowej. Tak narodził się jeden z najpopularniejszych testów badających zdolności, wzbogacony późnej i nieco zmodyfikowany przez D. Harris’a.
Test Rysunku Postaci Ludzkiej Goodenough-Harrisa (Test Postaci Kobiety, Test Postaci Mężczyzny) jest narzędziem często wykorzystywanym do badania podstawowych procesów poznawczych, zwłaszcza u dzieci młodszych. Charakteryzuje go proste polecenie: narysuj postać kobiety oraz postać mężczyzny.
Pojęcie ludzkiej postaci jest w tym teście traktowane jako wskaźnik pojęć przyswojonych przez dziecko. Odpowiedni stopień uszczegółowienia rysunku (adekwatny do wieku) dowodzi pojęciowej dojrzałości malucha. Świadczy to o tym, że potrafi on dostrzec w otaczającym go świecie odpowiednie elementy postaci, które znajdą się na jego rysunku. W ten sposób badany jest rozwój poznawczy dziecka a dokładnie intelektualna (pojęciowa) dojrzałość. Warto w tym momencie dodać, że postać ludzka jest szczególnym elementem rzeczywistości dziecka, dlatego jest ona wykorzystywana zamiast innych elementów rzeczywistości.
Badane dzieci wykonują rysunki postaci kobiety i mężczyzny w wybranej przez siebie kolejności. Po wypełnieniu arkusza opisu rysunków obliczany jest wynik dla postaci kobiety i postaci mężczyzny oraz obu postaci łączenie. Wynik to liczba pozycji diagnostycznych tj., szczegółów, które zgodnie z instrukcją znajdują się w pracy badanego dziecka. Istnieją normy, określające adekwatny dla wieku oraz płci (ponieważ wykazano istotne różnice między chłopcami a dziewczynkami) stopień uszczegółowienia pracy.
Rysunki małych dzieci są zwykle bardzo proste. Widać na nich przede wszystkim głowę ze schematycznymi rysami twarzy, a pozostałe części ciała wyrastają z głowy. Często zdarza się, że dziecko rysuje głowę i ciało razem, w kształcie koła. W miarę rozwoju dziecka jego rysunek staje się coraz bardziej zróżnicowany i precyzyjny, wskazuje na rozwój zdolności motorycznych ale widać na nim także ślady kultury i środowiska, w którym dziecko dorasta.
Rysunek jako test osobowości
Rysowanie i malowanie to czynność bardzo indywidualna – dlatego właśnie dziecięce prace na ten sam temat mogą tak bardzo różnić się między sobą. Każdy obrazek odzwierciedla osobowość młodego twórcy, przedstawia jego sposób widzenia świata. Interpretacja rysunków nie jest sprawą prostą, nie dokonuje się według określonego, utartego schematu. Wymaga od pracującego tą techniką psychologa wiedzy i doświadczenia. Umiejętności dostrzegania wielu aspektów rysunku, kolorystyki, tła, interpretacji symboli, odniesień do historii życia pacjenta, otoczenia w jakim wyrósł. Oczywiście istnieją klucze do testów, które ułatwiają interpretację dziecięcych prac ale doświadczony praktyk nie korzysta z nich bezkrytycznie. Na przykład przy Teście – Rysunek domu – brak dachu nie zawsze musi oznaczać zaburzenie ale na chociażby banalny fakt, że rodzinny dom badanego, ze względu na rozbudowę, jest aktualnie pozbawiony dachu.
Oprócz samego rysunku ważnym wskaźnikiem dla badającego są zachowania dziecka sporządzającego pracę. Luźne komentarze, które rzuca, niejako mimochodem mogą świadczyć o jego emocjach, wyrażać ocenę osób, które przedstawia, mówić wiele o jego sytuacji rodzinnej. Na przykład stwierdzenie chłopca podczas malowania swoich bliskich: „my nigdy nie robimy nic razem”.
Szczególnie często wykorzystywany ze względu na swoją specyfikę jest w przypadku dzieci Test – Rysunek rodziny.
Rysujące swoich bliskich dziecko przelewa na papier bardzo dużo informacji na temat środowiska, w którym wyrasta. Przede wszystkim pokazuje jego stosunek do poszczególnych osób w rodzinie, odzwierciedla emocje jakie w nim budzą. Często dziecko niezwykle precyzyjnie określa hierarchię panującą w rodzinie oraz swoje w niej miejsce. Zdarza się, że nie umieszcza na rysunku siebie, co może być wskaźnikiem poczucia odrzucenia.
Użyteczną modyfikacją rysunku rodziny jest Kinetyczny portret rodziny (Burns i Kaufman, 1970), w którym dziecko otrzymuje polecenie, aby przedstawiło rodzinę robiącą coś razem. Na dziecięcych pracach widoczne są rodziny, które wspaniale się ze sobą bawią ale i takie, których członkowie siedzą „wspólnie” przed telewizorem. Niektóre dzieci mają problem aby wymyślić, co właściwie mogłyby robić razem z rodzicami albo ograniczają wspólnotę do posiłków zjadanych przy jednym stole. Charakterystyczne dla rodzin, w których rodzice nie dogadują się między sobą albo, w których panuje chłód emocjonalny jest umieszczanie rodziców na przeciwległych końcach długiego stołu. Bywa i tak, że naprzeciw jednego z rodziców rysuje siebie, zdradzając współzawodnictwo istniejące w rodzinie. Pusty lub zastawiony stół świadczy bądź o jałowości otoczenia, w którym żyje dziecko, bądź odzwierciedla jego stosunek do dostępnej mu „strawy” emocjonalnej. Na podstawie rysunku można też próbować określić dynamikę zachodzącą między badanym a jego rodzicami oraz rodzeństwem.
Bardzo ważnym elementem pracy dziecka jest umieszczenie siebie w hierarchii rodzinnej. Bycie blisko rodziców oznacza dobrą relację albo nawet pozycję uprzywilejowaną (w zależności gdzie znajduje się rodzeństwo). Gdy jednak dziecko pomija siebie lub rysuje się w oddaleniu od bliskich rodzi to wątpliwość, co do jego poczucia przynależności a nawet doświadczenia odrzucenia. Ważne są niejednokrotnie sylwetki rodziców lub innych członków rodziny, które mogą podlegać deformacji, wyolbrzymieniu lub pomniejszeniu. Wyraz twarzy rodziców lub mowa ich ciała niejednokrotnie sugeruje jaki mają oni stosunek do dziecka, które z nich jest mu bliższe, które rozpieszcza, a które wymaga. Głębokiej analizy wymaga brak któregoś z rodziców, mimo, że jest on obecny w realnym życiu dziecka.
Ciekawie na rysunkach dzieci przedstawiane są relacje z rodzeństwem. Od wyraźnie zaznaczonej dominacji, poprzez silne pozytywne więzi, wspólnotę zainteresowań, wyrażoną np. tym, że dzieci są przedstawione na rowerach aż po fakt całkowitego pominięcia rodzeństwa, co często jest próbą eliminacji współzawodnictwa odczuwanego w codziennym życiu.
Testów projekcyjnych czyli takich, w których dziecko wypowiada się nie wprost a poprzez rysunek, stanowiący odbicie jego stanów wewnętrznych jest wiele. Można tu wymienić chociażby Test – Rysunek osoba w deszczu czy Test – Rysunek dom-drzewo-osoba.
Bardzo pomocną techniką w pracy z dziećmi i młodzieżą jest – wywodząca się z idei testów rysunkowych – zabawa w rysowanie historii. Jest ona przydatna szczególnie w przypadku młodych pacjentów, którzy mają problem z otworzeniem się, są niechętni rozmowom na tematy osobiste lub są w fazie buntu lub wrogości. Ta z pozoru niezwiązana z terapią zabawa, pozwala bardzo często na „przełamanie lodów”. osoba prowadząca badanie czy terapię najpierw rysuje na papierze pojedynczą linię i poleca pacjentowi rozbudowanie tego znaku tak, by powstał obrazek. rozwija ten znak w rysunek, który jest kontynuacją obrazka wykonanego przez badanego. W ten sposób powstaje seria rysunków, które mają ułożyć się w pełniejszą historię. Kiedy seria obrazków zostanie ukończona i pacjent opowie historię na ich temat, warto przejrzeć je ponownie, aby podsumować płynące z nich wnioski. Jednocześnie wskazane jest zasugerowanie dziecku, by wymyśliło inne zakończenie historii, które być może byłoby bardziej satysfakcjonujące. W ten sposób dziecko zyskuje świadomość istnienia alternatywnych uczuć i zachowań.
Podsumowanie
Testy rysunkowe stanowią element pomocny w diagnozie dzieci ze względu na swój szczególnie przyjazny dla nich charakter – dzieci rysują przecież niemal codziennie. Z drugiej jednak strony należy pamiętać, że zazwyczaj, stanowią one narzędzie pomocnicze, uzupełnienie innych testów, służących badaniu. Warto jednak, abyśmy my – rodzice przyglądali się pracom naszych dzieci, ponieważ stanowią one niewyczerpane źródło informacji o ich świecie, sposobie myślenia, emocjach, nastoju. Jest to także wspaniały punkt do rozmowy z dzieckiem na jakiś temat. Często też dziecko poprzez swoje rysunki zwraca się do nas pokazując nam swoje fascynacje, lęki, doświadczenia.
Magdalena Lange-Rachwał – psycholog. Absolwentka filologii polskiej. Posiada wiedzę z zakresu logopedii, zdobytą w Podyplomowym Studium Logopedycznym UW. W swojej pracy wykorzystuje język jako ważny element wyrażania siebie. Kieruje się mottem Ludwika Wittgensteina: „Granice mojego języka są granicami mojego świata”.
