„Poskładaj klocki do pudełka, jeśli skończysz się bawić”, „Zanieś talerz do kuchni po jedzeniu”, „Załóż buty, zaraz wychodzimy”. Na te i wiele innych próśb dzieci często reagują jednym ze swych ulubionych słów – „nie” : „Nie, nie chce mi się”, „Nie teraz, za chwilę”, „Jestem teraz zajęty, ty zrób to za mnie”. Zupełnie inaczej maluchy zachowują się, gdy rodzic mówi: „Chodź, idziemy na huśtawki”, „Polepmy razem z plasteliny”. Do realizacji tych zadań dziecko staje się gotowe i chętne zwykle zanim jeszcze rodzic skończy swoją wypowiedź. Skąd bierze się taka rozbieżność dziecięcych reakcji? Jest kilka czynników, które ją wywołują. Dziś przeanalizujemy dwa z nich:
-Po pierwsze: to ekonomiczne korzystanie z własnych zasobów energii, czyli odmowa robienia tego, co wydaje się bezsensowne i podejmowanie tylko tych działań, które przynoszą bezpośrednie korzyści.
-Po drugie: szukanie sposobu uzyskania kontroli nad otoczeniem, choćby poprzez przekorne działanie.
Przyjrzyjmy się im teraz bliżej.
1) Ekonomia działania
Zasada ekonomii, jaką rządzi się nasze ciało oraz umysł brzmi następująco: jeśli jakieś zachowanie nie przynosi bezpośrednich korzyści, a wymaga nakładów energii, to go po prostu unikaj. Innymi słowy: po co robić coś, co z naszej perspektywy nie ma sensu, nie jest konieczne lub potrzebne? Dziecko i dorosły postępują w tej sytuacji podobnie – odkładają te działania na później lub nie wykonują ich wcale. Różnią się jednak możliwościami uzasadniania konieczności podejmowania tychże działań. A zatem to, co dla dorosłego jest sensowne, choć czasem nudne lub nawet nieprzyjemne (jak sprzątanie mieszkania lub wizyta u dentysty), dla dziecka bywa bezcelowe i niepotrzebne. Skąd taka rozbieżność?
Dziecięca perspektywa widzenia świata, skoncentrowana głównie na doświadczaniu teraźniejszości, nie pozwala dostrzec celu wykonywania różnorodnych czynności: codziennego mycia zębów, wieczornego porządkowania pokoju po zabawie, samodzielnego ubierania się przed wyjściem na spacer lub rozbierania po powrocie, systematycznego wykonywania ćwiczeń zleconych przez nauczyciela lub lekarza, przerywania zabawy na zjedzenie posiłku itd. Po co to robić? Dlaczego mam się wysilać i to zwłaszcza w tej chwili?
Owe czynności nabierają sensu dopiero, gdy przyjrzy im się z szerszej, dorosłej perspektywy: bo zęby są zdrowe, zabawki się nie gubią i jest miejsce do nowej aktywności, bo uczymy się samodzielności. To niestety abstrakcyjnie brzmiące pojęcia, których maluchy nie rozumieją. Warto zatem przybliżając cel wykonywania różnych obowiązków zrobić to w sposób konkretny i odwołać się do doświadczeń bliskich dziecku. Na przykład przez opowiadanie mu o bezpośrednich konsekwencjach podejmowania lub niepodejmowania tych czynności: „Załóż sama buty, a ja w tym czasie ubiorę twojego młodszego brata i będziemy mogli szybko wyjść na plac zabaw”. Pomocne będzie również wskazywanie sytuacji, w których samo dziecko może skorzystać z nabytych umiejętności: „Gdy w przedszkolu będziecie wychodzić na podwórko, będziesz potrafiła sama szybciutko założyć buty”. I odwrotnie – kiedy jest to możliwe warto pokazywać, jak konkretne sytuacje zależą od mało lubianych czynności, np. „Super – masz zdrowe i białe ząbki, to dlatego że je codziennie myjesz”, „Popatrz, możemy zbudować wieżę ze wszystkich klocków, to dlatego, że wczoraj po zabawie poskładałeś je do pudełka i żaden się nie zgubił!”.
Wiele dzieci dodatkowo pozytywnie reaguje na wyznaczenie ram czasowych, potrzebnych do wykonania konkretnego zadania: „Posłuchaj, gdy duża wskazówka dojdzie do tego miejsca oczekuję, że skończysz zabawę i zabierzesz się do włożenia klocków do pudełka” (wygodnie jest się tu posłużyć zegarem obrazkowym). Czynność i jej przebieg zostaje w ten sposób zamknięta w namacalne ramy, które łatwo jest dziecku objąć swoją uwagą i ukonkretnić.
2) Dziecięca przekora Dziecięce „nie”, jako reakcja na polecenie rodzica, może być nie tylko przejawem ekonomii w wydatkowaniu energii, ale i konsekwencją naturalnej, ludzkiej przekory. Celowo użyłam pojęcia „ludzka”, a nie „dziecięca”, ponieważ motywacja do takiego działania (tzw. reaktancja), pojawiająca się w sytuacji utraty kontroli nad biegiem zdarzeń, jest niezależna od wieku człowieka. Wiek zmienia jedynie uzasadnienie oraz sposób prezentowania przeciwstawienia się ograniczeniom.
Bywa zatem, że rodzicielskie polecenia są przez dziecko traktowane jako zamach na jego kształtującą się i dlatego bardzo wrażliwą niezależność. Już kilkunastomiesięczny maluch dąży do niezależności przez próby samodzielnego wpływania na otoczenie („Ja chcę sam! Nie ruszaj! Teraz chcę tę zabawkę! Cukierka! To musi być teraz!”) i z przykrością odkrywa, że otoczenie niestety nie dopasowuje się do jego dziecięcych oczekiwań. Rodzi to rzecz jasna złość, frustrację oraz głośno manifestowaną niechęć, zarówno wobec przedmiotów (np. „głupia zabawka!”) jak i konkretnych osób (np. „nie lubię cię!”).