DEFINICJA według:
– Weissa: „zaburzenie mowy charakteryzujące się nieświadomością, małym zakresem uwagi, zakłóceniem percepcji, artykułowania i formułowania wypowiedzi. Jest to również zaburzenie procesów myślowych programujących mowę, a bazujących na dziedzicznych predyspozycjach.”
– Luschingera: „giełkot jest wyrazem wrodzonych trudności w formułowaniu wypowiedzi”.
– Kaczmarka: „giełkot to organiczne zaburzenia centralnego mechanizmu mowy charakteryzujące się: szybkim tempem mówienia, powtórzeniami, opuszczaniem i krzyżowaniem sylab i wyrazów (szczególnie podczas pisania i czytania), redukcją grup spółgłoskowych, przejęzyczeniami w mówieniu, czytaniu i pisaniu”.
– ASHA (Amerykańskie Stowarzyszenie Mowy, Języka, Słyszenia) – „zaburzenie płynności, charakteryzujące się szybkim i/lub nieregularnym tempem mówienia, nadmierna ilością niepłynności oraz tym, że występuje często w towarzystwie innych symptomów zaburzeń języka, wymowy i uwagi”.
Giełkot może stanowić kombinację:
– zaburzeń psychologicznych (zaburzenia koncentracji uwagi i chaotyczność myślenia)
– lingwistycznych (niepłynność mówienia i dysgramatyzm)
– fizjologicznych (dysrytmie oddechowe).
Jest więc zaburzeniem niespecyficznym, wielorakim. Rozpoczyna się w okresie wczesnego dzieciństwa i może trwać do okresu dojrzewania, a nawet dłużej.
OBJAWY GIEŁKOTU:
1. Powtórzenia (jednosylabowe bo…bo…bo…., lub powtórzenia pierwszej sylaby w wyrazie lo – lokomotywa. Zarówno w giełkocie, jak w normalnej niepłynności mówienia powtórzenia są oznaką tego, że nadawca nie wie dokładnie, jak ma brzmieć dalsza wypowiedź).
2. Przedłużenia i wtrącenia elementów wypowiedzi (np. poszłaaaa… do sklepu; osoby z giełkotem mają trudności w znajdowaniu słów potrzebnych w danym momencie. Potrzebują chwili do namysłu. Zastanawiając się, przedłużają końcową głoskę wyrazu). Wtrącenia w postaci prostych sylab: „ach”, kombinacji artykulacyjnych „uhm” lub embołofrazji np. „no tak”,, „no wiesz”, „prawda”. Kiedy osoba z giełkotem jest zrelaksowana, to używa coraz większej liczby tego typu wtrąceń. Przedłużenia, wtrącenia są wynikiem trudności w doborze słów.
3. Zacinanie się (są to pauzy występujące przed wyrazami, np. …mama… poszła do kina. Zacinanie się u osoby z giełkotem wynika z trudności w znalezieniu odpowiedniego słowa).
4. Dysrytmia oddechowa (to spłycenie i przyspieszenie oddechu, często towarzyszą jej zaburzenia barwy głosu oraz brak poczucia rytmu. Sprawiają one razem wrażenie, iż wypowiedź osoby z giełkotem jest monotonna).
5. Słaba koncentracja i wąski zakres uwagi (osoby z giełkotem niedostatecznie kontrolują własne wypowiedzi i nie zauważają własnych błędów językowych. Nie potrafią też precyzyjnie wyróżnić danej sylaby w ciągu sylab lub określonego wyrazu spośród innych słów).
6. Słaba integracja procesów myślowych (konsekwencją dezintegracji procesów myślowo-werbalnych jest zachwianie mowy wewnętrznej, w rezultacie czego wypowiedź jest stereotypowa, niesystematyczna i zupełnie bezładna. Wydaje się, że osoba z giełkotem traci watek myślowy lub ma trudności z doborem słów).
7. Trudności artykulacyjne (omijanie głosek, sylab i całych słów, zaniechanie miejsc, inwersje porządku głosek (metatezy), antycypacje głosek, perseweracje głosek, powtórki początkowych sylab). Osoby z giełkotem przejawiają (ale nie zawsze) zaburzenia artykulacji, szczególnie przy wymawianiu dłuższych słów, które rzutują na zrozumiałość wypowiedzi. Mają one też często zaburzenia językowe manifestujące się na poziomie pragmatyki (np. niezdolność do brania pod uwagę potrzeb słuchacza podczas konwersacji) oraz organizacji wypowiedzi (np. trudności w znajdowaniu odpowiednich słów).
8. Trudności w czytaniu i pisaniu (mowie bezładnej może również towarzyszyć niezdolność uczenia się). Główny problem polega na tym, że osoby z giełkotem nie mogą opanować poszczególnych liter alfabetu. W konsekwencji więc pojawia się literowanie, które utrzymuje się przez cały czas nauki szkolnej. Osoby z giełkotem czytają dłuższe sekwencje tekstu w ten sam sposób, jak mówią, a więc krótkimi frazami (ciche czytanie – bardzo zły poziom, nieco lepsze jest czytanie głośne). Niektóre osoby z giełkotem mają trudności w czytaniu lub pisaniu, inne mogą mieć zaburzenia słuchowe lub wzrokowo – percepcyjne. Charakter pisma osób z giełkotem jest wyrazem ich ogólnej niezręczności manualnej (nieregularność, powtórki, pomijanie liter oraz częste poprawki).
9. Zaburzenia tempa mówienia (np. mówienie tak szybko, że traci się kontrolę nad swoimi wypowiedziami). Zaburzenia tempa odnoszą się do wzorców mowy, które są zbyt szybkie, zbyt wolne lub zbyt nieregularne. Mowa bezładna (giełkot) zawiera zawsze anomalie tempa mówienia, które przyczyniają się do zaburzenia płynności. Wiele osób z giełkotem przejawia dodatkowe symptomy ADHD, np. odwracanie uwagi, nadpobudliwość, impulsywność, co świadczy o tym, że mowa bezładna i ADHD mogą współwystępować ze sobą w różnym zakresie.
10. Brak świadomości trudności w mówieniu (stan nieświadomości trudności w mówieniu stanowi podstawowe kryterium różnicowania giełkotu i jąkania. W przypadku giełkotu występuje brak tej świadomości).
Najczęściej występujące symptomy giełkotu:
– nadmierny brak płynności, zbyt szybka mowa, nieregularna mowa (80 – 90% przypadków)
– trudności w pisaniu i pragmatycznych umiejętnościach językowych, w komunikacji interpersonalnej, motoryce mowy oraz powtórki dźwięków i sylab (tj. części słowa) (60 – 70% przypadków)
– brak świadomości problemów z płynnością, niegramatyczne słowa lub frazy, wahania lub przerwy, zaburzenia artykulacji, przerywniki, problemy z ogólna koordynacją ciała (50 – 60 %).
PRZYCZYNY GIELKOTU:
Etiologia gielkotu nie jest znana. Przypuszcza się, że przyczyny giełkotu mają charakter dziedziczny, organiczny lub wieloczynnikowy.
DIAGNOZA:
W zależności od czasu, jakim się dysponuje, diagnoza giełkotu może wymagać dwóch lub więcej sesji. Może też okazać się konieczna pomoc zespołu diagnostycznego, który będzie dysponował ekspertyzą logopedyczną, pedagogiczną, audiologiczną lub neuropsychologiczną. Studium przypadku osoby z giełkotem obejmuje:
– historię jej narodzin i rozwoju,
– początek oraz rozwój zaburzenia,
– leczenie,
– historię zaburzeń mowy i języka w rodzinie,
– przebieg dotychczasowej terapii.
W analizie niepłynności typowymi kategoriami związanymi z jąkaniem są: powtórki dźwięku lub sylaby, przedłużenia lub bloki. Natomiast typowe kategorie niezwiązane z jąkaniem to: wahania, poprawki, niedokończone słowa i powtórki fraz.
Badanie powinno obejmować:
– liczenie, recytowanie zapamiętanego materiału, śpiewanie, powtarzanie, głośne czytanie, mowę spontaniczną. U starszych osób z giełkotem dobrze jest prosić o powtarzanie trudnych do wypowiedzenia słów, jak i słów z podobną sekwencją.
TERAPIA
Giełkot jest trudnym do usunięcia zaburzeniem mowy ze względu na jego niespecyficzny charakter i liczne powiązania z innymi zaburzeniami mowy. Jego kompleksowa terapia obejmować powinna logoterapię, psychoterapię i farmakoterapię.
Działania:
• Ustalanie właściwego tempa mówienia (porównywanie zapisów magnetofonowych wypowiedzi z giełkotem i poprawnej);
• Usuwanie trudności w czytaniu (czytanie tekstu z przesłoną, czytanie wsteczne, równoczesne pisanie i czytanie tekstu).
• Rozwijanie zdolności muzycznych (rozpoznawanie i powtarzanie coraz bardziej skomplikowanych struktur rytmicznych, przesadne akcentowanie odpowiednich sylab, śpiewanie prostych piosenek).
• Rozwijanie słownictwa czynnego (głośne i wyraźne czytanie tekstów, recytacje, powtarzanie krótkich historyjek oraz opowiadanie krótkich tekstów i skeczów).
• Rozszerzenie zakresu i zwiększenie koncentracji uwagi (liczenie od końca, uczenie się na pamięć bezsensownych sylab lub wyrazów).
Nie ma nic tak nieużytecznego w terapii, jak przypominanie lub namawianie pacjenta do zwolnienia tempa mówienia. Gdyby była to użyteczna rada, pacjent z pewnością nie potrzebowałby terapii mowy.
Natomiast o zasadach zamieszczonych poniżej, należy pacjentowi stale przypominać. Mają one jednak sens wówczas, jeśli będą traktowane jako cele i wprowadzane w następującej kolejności:
1. Zwolnić tempo mówienia
2. Zastosować strategie, które pozwolą osobie z giełkotem skoncentrować się na sposobie mówienia
3. Zachęcać ją do wyraźnego mówienia
4. Nauczyć myśleć i planować to, co mówi
5. Przypominać, że musi dostosować swoją wypowiedź do potrzeb słuchacza
6. Nauczyć mówienia naturalnego
7. Wprowadzać techniki mające na celu zredukowanie nadmiernej niepłynności.
Anna Podsiadło-Bręklewicz – logopeda, oligofrenopedagog, filolog polski, autorka bloga logopedycznego Świat Mowy.
Bibliografia:
1. Bartkowicz Z., 1983, Nieletni z obniżoną sprawnością umysłową w zakładzie poprawczym, Lublin
2. Karczmarek B., 1984, Mózgowe mechanizmy formowania wypowiedzi słownych, Lublin
3. Tarnowski Z., 1993 [w:] Diagnoza i terapia zaburzeń mowy (red.) Gałkowski T., Tarnowski Z., Zaleski T.; Wydawnictwo UMCS, Lublin
