Jednak, jeśli lęk dziecka, bez względu na jego wiek, zakłóca lub uniemożliwia codzienne życie (np. naukę szkolną, robienie zakupów, wyjście z domu) obawy te mogą wymagać terapii. Trzeba pamiętać, że niemal każdy człowiek się czegoś boi, a strach jest naturalną i właściwą reakcją na rzeczywiste zagrożenia, chroni nas przed narażeniem swojego życia na niebezpieczeństwo. Zaburzenia lękowe natomiast są przesadzonymi reakcjami na sytuacje, które następnego dnia rano – po wyciszeniu emocjonalnym – nie wydają się już tak straszne. „Myśli katastroficzne rodzą lęk, co prowadzi do unikania pewnych sytuacji, a to z kolei wzbudza jeszcze więcej katastroficznych myśli”, mówi dr Dennis Greenberger, psycholog i profesor psychologii klinicznej na Uniwersytecie Kalifornijskim w Irvine. „To błędne koło, które z czasem potęguje strach”. Jeśli znajdziemy się w sytuacji, która nas przeraża, możemy poczuć falę gorąca i dreszczy, nasze serce zaczyna bić szybciej, nasze dłonie lub nogi mogą zacząć się trząść, a oddech jest skrócony – w ten sposób organizm próbuje sobie radzić, gdy otrzymuje z mózgu sygnał o potencjalnym niebezpieczeństwie. To wszystko mogą przeżywać dzieci z mutyzmem selektywnym, lękowe, a w pewnym nasileniu również dzieci nieśmiałe. Przyjrzyjmy się pokrótce charakterystyce nieśmiałości, mutyzmu selektywnego oraz zaburzeń lękowych.
Nieśmiałość
Nieśmiałość można określić jako odczuwanie dyskomfortu lub inaczej mówiąc zahamowań w kontaktach międzyludzkich. Wiąże się z odczuwaniem lęku, zakłopotania, wstydu oraz bolesnej samoświadomości. W zachowaniu dzieci nieśmiałych można zauważyć: małomówność, ciche mówienie, nienaturalną lub ograniczoną (usztywnioną) mowę ciała, trudności z nawiązaniem kontaktu wzrokowego. Raczej nie lubią one spotkań z nowymi ludźmi i unikają wystąpień publicznych. Dzieci nieśmiałe mogą doświadczać objawów fizjologicznych takich jak przyśpieszone bicie serca, pocenie się, drżenie rąk, suchość w ustach. Na poziomie poznawczym nieśmiałość wiąże się z negatywnym myśleniem o sobie i świecie, a także z obwinianiem się.
Mutyzm selektywny
Według Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego jest to zaburzenie wieku dziecięcego, charakteryzujące się stałą niemożnością mówienia w wybranych sytuacjach społecznych (w których mówienie jest oczekiwane, np. w szkole), pomimo mówienia w innych sytuacjach (APA, 2000). Dziecko w bezpiecznym dla niego środowisku (najczęściej w domu rodzinnym) jest gadatliwe, a nawet hałaśliwe, natomiast w innym otoczeniu milczy. Aby zdiagnozować mutyzm selektywny opisane zachowanie musi trwać co najmniej miesiąc, a zaburzenia nie da się wyjaśnić brakiem znajomości języka mówionego. Wykluczone muszą zostać również poważne trudności w wymowie, jąkanie, autyzm, opóźnienie umysłowe, uszkodzenie ośrodków mowy oraz zaburzenia słuchu.
Zaburzenia lękowe
Zaburzenie lękowe jest pojęciem obejmującym kilka różnych form zaburzeń psychicznych, których wspólnym objawem jest wysokie nasilenie lęku. Gdy dzieci cierpią z powodu zaburzenia lękowego, ich umiejętności koncentracji, myślenia, podejmowania decyzji i uczenia się mogą być ograniczone. Wysokie natężenie lęku może powodować unikanie pewnych miejsc i ludzi. Dziecko może odczuwać różne poważne objawy psychosomatyczne: nudności, bóle brzucha, bóle głowy, zaburzenia snu. Uważa się, że funkcja ciała migdałowatego, które odpowiada za przetwarzanie strachu i lęku, może być zakłócona u dzieci z zaburzeniami lękowymi. Wyróżnimy różne rodzaje zaburzeń lękowych, chociażby lęk uogólniony, fobia społeczna, lęk separacyjny, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne oraz wspomniany mutyzm selektywny.
Czym się różni nieśmiałość od mutyzmu i innych zaburzeń lękowych?
Nieśmiałość nie zakłóca codziennego funkcjonowania. Dzieci nieśmiałe choć są małomówne, to jednak mówią. Mogą odczuwać dyskomfort w relacjach społecznych, ale może też zdarzyć się, że są pogodzone ze swoim stylem bycia. Natomiast mutyzm i inne zaburzenia lękowe znacznie utrudniają lub wręcz uniemożliwiają codzienne życie (zgłaszanie potrzeb fizjologicznych, osiąganie sukcesów szkolnych, zakupy). Z tego powodu dzieci z mutyzmem cierpią w milczeniu. Mają poważniejsze problemy emocjonalne, dlatego mutyzm częściej łączy się z innymi trudnościami i zaburzeniami (np. moczenie, tiki, niejedzenie/niekorzystanie z toalety poza domem, oporność na zmiany, fobia społeczna). Wysokie natężenie lęku powoduje również silniejsze objawy fizjologiczne. W przypadku dzieci nieśmiałych dłuższy pobyt w danym środowisku poprawia ich funkcjonowanie. Doraźne wsparcie psychologiczne zazwyczaj przynosi szybkie rezultaty i pozwala dzieciom nieśmiałym czerpać pełną radość z relacji z ludźmi. Z kolei, im dłużej dzieci z mutyzmem pozostają bez interwencji, tym bardziej ich trudności się nasilają. W przypadku dzieci z mutyzmem i innymi zaburzeniami lękowymi, konieczna jest terapia, często długoterminowa.
Pomoc dla dzieci nieśmiałych
Chociaż nieśmiałość nie jest zaburzeniem psychicznym, a jedynie niepatologiczną cechą osobowości, to jednak utrudnia czerpanie pełnej satysfakcji z relacji społecznych, a w przyszłości osiąganie sukcesów szkolnych i zawodowych. Nieśmiałość wiąże się z doświadczaniem przez dziecko trudnych uczuć, takich jak zakłopotanie i zażenowanie. Może mieć łagodne natężenie i przeminąć lub stać się przewlekłą cechą osobowości prowadzącą do fobii społecznej oraz izolacji społecznej (Henderson, 2008). Z tego względu wsparcie psychologiczne dla dzieci nieśmiałych jest czymś bardzo cennym. Rodzice dzieci nieśmiałych dzięki wsparciu psychologa wiedzą, co mogą zrobić, by pomóc dziecku radzić sobie z obawami i niepokojem, dzięki czemu sami czują się spokojniejsi.
Pomoc dla dzieci z mutyzmem i innymi zaburzeniami lękowymi
Milczenie lub zachowanie unikające to jedynie czubek góry lodowej, pod którą kryją się problemy emocjonalne dziecka. Celem terapii jest pomoc dziecku w radzeniu sobie z emocjami (głównie lękiem), rozwijanie samodzielności, budowanie poczucia własnej wartości i pewności siebie. Gdy lęk dziecka ulega obniżeniu, jest ono gotowe stopniowo rozwijać komunikację. W zależności od wieku wprowadzane są różne elementy terapii poznawczo-behawioralnej, dzięki której dzieci mogą rozwinąć adekwatne, pozytywne myślenie o sobie i swoich możliwościach. Konieczne jest również budowanie motywacji własnej dzieci i nastolatków z zaburzeniami lękowymi. Czynne zaangażowanie w terapię oraz świadomość posiadania nad nią kontroli obniża lęk. Bardzo ważne są również działania rodziców, którzy spędzają z dzieckiem najwięcej czasu i mają najszersze spektrum możliwości udzielania szeroko rozumianej pomocy w pokonywaniu lęku. Ich postawa, codzienne wspieranie dziecka, wyrażanie wiary w siły dziecka – mają ogromne znaczenie. Silny, spokojny rodzic przekazuje dziecku własną odwagę, pozytywną energię oraz może nauczyć je swoim przykładem, jak poradzić sobie z i emocjami.
Dzięki odpowiedniemu wsparciu dzieci nieśmiałe, z mutyzmem selektywnym oraz innymi zaburzeniami lękowymi są w stanie pokonywać dręczące je lęki.
mgr Monika Andrzejewska – psycholog dziecięcy
Bibliografia: Henderson, L. (2008) Shyness
