Wspólnym elementem wszystkich definicji inteligencji, z jakimi można się spotkać (a jest ich naprawdę bardzo wiele) jest to, że jest ona pewną ogólną zdolnością umysłową oraz to, że jest sprawnością względnie trwałą, nieulegającą znaczącym zmianom na przestrzeni lat. Psychologowie zgadzają się również co do tego, że inteligencja decyduje o tym, jak szybko i efektywnie uczymy się nowych rzeczy oraz jak łatwo przystosowujemy się do środowiska i nowych warunków. Tak rozumiana inteligencja obejmuje zatem szereg konkretnych umiejętności: planowanie, myślenie abstrakcyjne i logiczne, szybkie uczenie się, rozwiązywanie problemów, dostrzeganie złożonych związków i zależności. Oprócz tych właściwości, aby określić kogoś mianem osoby inteligentnej, zwykle przyznajemy, że powinien on także mieć odpowiedni zasób wiedzy oraz umiejętność jasnego przekazywania swoich myśli i sądów.
Z czego składa się inteligencja?
Pytanie postawione w ten sposób jest kolejną kwestią, która dzieli środowisko naukowców. Są wśród nich badacze, którzy uważają, że inteligencja składa się z bardzo różnych, specyficznych zdolności, które nie są ze sobą ściśle powiązane. Większość psychologów jest jednak zdania, że inteligencja jest raczej pewną ogólną zdolnością. A jeśli już mówią o jakichkolwiek podziałach inteligencji, to przede wszystkim wyróżniają dwa poziomy: inteligencję płynną i inteligencję skrystalizowaną. Inteligencja płynna ma bardziej biologiczne podłoże (zależy od kondycji naszych komórek nerwowych) i wiąże się z szybkością, z jaką nasz mózg przetwarza informacje. A to wpływa na szybkość uczenia się, na zdolność rozwiązywania problemów, dostrzegania złożonych relacji czy ukrytego sensu. Inteligencja skrystalizowana to natomiast nasza wiedza i doświadczenia zdobyte w ciągu dotychczasowego życia. Ten typ inteligencji obejmuje wszystko to, czego nauczyliśmy się w szkole, ale też z książek, z telewizji, od innych ludzi oraz „na własnej skórze”. To ogół naszych doświadczeń, które zapamiętaliśmy i potrafimy praktycznie wykorzystać w codziennym życiu. Zgodnie z tym rozróżnieniem, inteligencja płynna to zatem pewna zdolność, potencjał intelektualny, podczas gdy inteligencja skrystalizowana to zasób wiedzy, fakty, które znamy, informacje, które posiadamy – słowem: wszystko to, czego dowiedzieliśmy się o świecie.
Czy inteligencja jest wrodzona czy wyuczona?
Także w tej kwestii naukowcy nie wypracowali jednoznacznego stanowiska. Badania nad tym zagadnieniem trwają od dziesiątek lat. Najbardziej trafnym stwierdzeniem będzie zatem, że zarówno geny jak i środowisko wywierają wpływ na poziom inteligencji. Z jednej strony wiemy, że istnieje pewien wrodzony potencjał intelektualny (inteligencja płynna), od którego zależy łatwość i szybkość uczenia się nowych rzeczy. Jeśli więc inteligencja płynna nie jest dobrze rozwinięta, wówczas ucierpi na tym zasób wiedzy (czyli inteligencja skrystalizowana), gdyż mniej się dana osoba zdoła nauczyć. Wiemy jednak również, że wyjątkowo stymulujące środowisko, w którym wzrasta dziecko (rodzice zapewniają mu wiele różnorodnych zajęć i okazji do uczenia się), może zrekompensować niższy poziom inteligencji płynnej, zatem wyposażenie genetyczne nie określa raz na zawsze poziomu intelektualnego człowieka.
Czym są testy inteligencji?
Odkąd wiemy, że inteligencja jest pewną zdolnością umysłową i potrafimy – w przybliżeniu – powiedzieć, z czego się składa, możemy również starać się zmierzyć jej poziom. Poziom inteligencji mierzymy za pomocą testów inteligencji. Nie są to jednak psychozabawy typu „Sprawdź swoje IQ”, na jakie można się natknąć w internecie. Testy inteligencji są specjalnie opracowanymi przez psychologów narzędziami, drobiazgowo przygotowanymi, których rzetelność i trafność sprawdza się w długoletnich badaniach. Dlatego też psychologowie starają się utrzymać je w jak największej tajności. Pytań i zadań testowych nie wolno nigdzie publikować. Jedynie osoba posiadająca dyplom psychologa może uzyskać do nich dostęp.
Psychologowie używają kilku różnych testów inteligencji. Obecnie najbardziej popularny jest test Wechslera, który funkcjonuje zarówno w wersji dla dzieci, jak i dla dorosłych. Test składa się z wielu różnorodnych zadań: w wersji dla dzieci odpowiada się na różne pytania, trzeba coś wyjaśnić, policzyć, ułożyć wzór z klocków albo uszeregować historyjkę obrazkową we właściwej kolejności, a całość ma raczej formę zabawy i nie nuży dziecka. Testem Wechslera można badać dzieci od 6. roku życia. Istnieją jednak testy inteligencji również dla młodszych dzieci, nawet kilkunastomiesięcznych. Większość testów (poza tymi dla najmłodszych dzieci, które jeszcze nie mówią) jest zbudowana w taki sposób, aby mierzyły zarówno poziom inteligencji skrystalizowanej, jak i płynnej. Do tej pierwszej (czyli zasobu naszej wiedzy) odnosi się werbalna (słowna) część testu, natomiast inteligencję płynną (szybkość myślenia, rozwiązywanie problemów) bada wykonawcza (bezsłowna) część testu.
A czym w takim razie jest iloraz inteligencji?
Na podstawie wyników uzyskanych we wszystkich zadaniach testu inteligencji, oblicza się wynik liczbowy, jaki uzyskała badana osoba. Ten całościowy wynik testu jest pewnym wskaźnikiem, który pozwala określić poziom inteligencji danej osoby. Ów wskaźnik nazywamy ilorazem inteligencji (IQ).
Z tym wiąże się jednak zasadnicza uwaga. Inteligencja nie jest obiektywną charakterystyką każdego człowieka, jak wzrost czy waga. Inteligencję mierzy się bowiem za pomocą testów, których wyniki można interpretować tylko w porównaniu do wyników innych ludzi. Dla przykładu – jedno z zadań w teście inteligencji dla dzieci polega na układaniu określonego wzoru z klocków. Jeśli Krzyś ułoży poprawnie taki wzór w czasie – załóżmy – 40 sekund, to co możemy na tej podstawie powiedzieć o jego inteligencji? Niewiele. Gdy Małgosia ułoży ten wzór w czasie 35 sekund, możemy jedynie ostrożnie stwierdzić, że jest nieco bardziej bystra od Krzysia. Natomiast gdy zbadamy tym testem kilkaset dzieci (w wieku Krzysia i Małgosi) i wiemy, że większość z nich układa dokładnie ten sam wzór w czasie 50 sekund, dopiero wówczas możemy założyć, że inteligencja zarówno Krzysia jak i Małgosi plasuje się powyżej przeciętnej.
Należy zatem bezwzględnie pamiętać, że wynik testu inteligencji mówi nam nie tyle, jaki jest poziom inteligencji danego dziecka, ile jak ono wypada na tle innych. Oszacowany na podstawie testu iloraz inteligencji umożliwia nam porównanie badanego dziecka do innych dzieci w danej grupie wiekowej i populacji. Dlatego IQ Krzysia nie mówi nam bezpośrednio, jak inteligentny jest Krzyś, ale jakie miejsce zajmuje on wśród dzieci w swoim wieku w Polsce.
Ludzie natomiast często przywiązują zbyt dużą wagę do liczbowej wartości ilorazu inteligencji. A tak naprawdę „suchy” wynik (np. to, że Krzyś ma IQ równe 120, a Doda 156), nic nam nie mówi. Nie wiemy bowiem, czy 120 to dużo, czy raczej niewiele. Natomiast badający dziecko psycholog zna skalę, do jakiej odnosi się wynik danego testu. Jeśli jest to skala inteligencji Wechslera, wówczas wie on, że skala ta jest tak skonstruowana, iż zawiera wyniki od 40 do 160, a 100 jest wynikiem średnim (testem Wechslera zbadano setki dzieci w różnych populacjach i w oparciu o te rezultaty tak przeliczono wyniki, aby stworzyć łatwą w użyciu skalę, gdzie właśnie 100 jest wynikiem środkowym, a wyniki zbliżone do 100 są najczęściej uzyskiwane). Niezależnie od badanej populacji (w niektórych krajach dzieci uzyskują statystycznie wyższe wyniki, w innych nieco niższe) skala jest tak wyważona, aby 100 było zawsze wynikiem środkowym. Ponadto, z rozkładu wyników wiemy, że dwie trzecie wszystkich dzieci uzyskuje wyniki pomiędzy 85 a 115 IQ, a 95 % wszystkich wyników zawiera się pomiędzy 70 a 130 IQ). Wiedząc to wszystko, możemy już wówczas stwierdzić, że Krzyś osiągnął wynik nieco powyżej przeciętnej. Natomiast gdy Małgosia osiągnęła wynik 135 w skali Wechslera, możemy powiedzieć, że jedynie 2,5% dzieci w jej wieku uzyskuje podobny rezultat. A zatem – inteligencja Małgosi jest znacznie powyżej przeciętnej.
Dlatego za każdym razem, gdy psycholog zbada dziecko testem inteligencji, nie przedstawia on rodzicom czy nauczycielom samego wyniku liczbowego, ale jest zobowiązany do sporządzenia szczegółowej interpretacji, w której określa jak dziecko wypada w odniesieniu do swojej grupy wiekowej, jakie są jego mocne, a jakie słabe strony, a także opisuje wszelkie inne wnioski, jakie nasunęły mu się w trakcie badania (na podstawie odpowiedzi dziecka, obserwacji jego zachowania itd.) oraz formułuje ewentualne zalecenia.
Dlaczego obliczamy iloraz inteligencji?
Widząc, jak wielu obliczeń wymaga zinterpretowanie ilorazu inteligencji, ktoś może zapytać, dlaczego w ogóle się tym zajmujemy. Jakie praktyczne znaczenie ma wiedza o poziomie inteligencji dziecka?
Gdy powstawały pierwsze testy inteligencji (ponad 100 lat temu), psychologowie chcieli za ich pomocą zidentyfikować dzieci, które będą miały trudności z opanowaniem materiału w szkole. Dziś wiemy już ponad wszelką wątpliwość (wykonano setki badań), że poziom IQ jest ściśle związany z wynikami edukacyjnymi, a wyniki testu inteligencji pozwalają nam z dużym prawdopodobieństwem przewidywać osiągnięcia szkolne dziecka, zarówno w szkole podstawowej jak i na dalszych etapach kształcenia (dziecko z wysokim wynikiem w teście inteligencji będzie zapewne jednym z najlepszych uczniów w klasie, podczas gdy dziecko, które wypadło słabiej, również oceny w szkole będzie mieć słabsze). Należy jednak koniecznie zaznaczyć, że duże prawdopodobieństwo nie oznacza, że zawsze tak będzie. Osiągnięcia szkolne zależą też od wielu innych czynników (zainteresowania, wytrwałości, sumienności, pomocy ze strony rodziców, rozbudzania w dziecku ciekawości świata, motywacji do nauki itd.), dlatego nieraz dziecko z niższym IQ, ale właściwie stymulowane przez rodziców i nauczycieli może być świetnym uczniem, natomiast dziecko z wysokim IQ niekoniecznie musi zostać prymusem (np. jeśli będzie leniwe lub wpadnie w niewłaściwe towarzystwo).
Dzieci poddaje się testom inteligencji również w wielu specyficznych sytuacjach lub dla potrzeb konkretnej diagnozy. Użyteczny wskaźnik, jakim jest IQ, zbudowany w oparciu o szereg rzetelnych analiz, może mieć bardzo wiele zastosowań. Gdy dziecko ma problem z wyborem szkoły, np. po gimnazjum, wynik testu może być wskazówką, w jakim kierunku warto kontynuować naukę. Psycholog może zbadać inteligencję także u młodszych dzieci wówczas, gdy zachodzi podejrzenie dysleksji, dysgrafii, dyskalkulii lub innych trudności w nauce. Wynik testu pomoże wówczas ocenić, czy problemy dziecka nie są spowodowane niższym poziomem inteligencji (jeśli IQ jest w normie, a mimo to dziecko ma kłopoty z czytaniem, jest to dla psychologa wskazówką, że faktycznie może cierpieć na dysleksję).
Generalnie, posiadanie wyższego IQ jest w życiu zaletą, bo praktycznie wszystko, co robimy, wymaga rozumowania i podejmowania decyzji. Oczywiście nie oznacza to, że osoby z niższym ilorazem inteligencji są skazane na niepowodzenie, aczkolwiek gdy IQ jest wyższe, wykonywanie tych czynności przychodzi nam łatwiej, zwłaszcza gdy napotykamy na bardziej skomplikowane, złożone, niejednoznaczne zadania. Iloraz inteligencji jest również związany z osiągnięciami zawodowymi, chociaż już nie tak silnie jak w przypadku ocen szkolnych. W wielu zawodach istotne są cechy osobowości, talent czy sprawność fizyczna, dlatego nawet nieco niższy poziom inteligencji nie jest przeszkodą w odniesieniu sukcesu.
Piotr Ligęza – Student (V roku) psychologii klinicznej Uniwersytetu Opolskiego. W sposób szczególny pasjonuje się psychologią rozwoju poznawczego i neurobiologią.
Podczas pisania tekstu korzystałem z następujących książek:
• Helen Bee – Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Zysk i S-ka, 2004
• Adrian Furnham – 50 teorii psychologii, które powinieneś znać. Warszawa: PWN, 2010
• Philip Zimbardo, Richard Gerrig – Psychologia i życie. Warszawa: PWN, 2006
